روز مهندس گرامی باد

 

زندگی‌نامه شیخ ابوجعفر محمد بن حسن ‏بن علی ‏بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه، شیخ اعظم و «شیخ طوسی^(ره)»

شیخ ابوجعفر محمد بن حسن ‏بن علی ‏بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفه، شیخ اعظم و شیخ طوسی در ماه مبارک رمضان سال 385 قمری در جوار مرقد حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) در طوس به دنیا آمد. دوران کودکی و جوانی و تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود یعنی طوس سپری کرد.

هجرت به بغدادشیخ طوسی در بیست و سه سالگی به منظور استفاده از محضر استادان بزرگ آن دوره همانند شیخ مفید و سید مرتضی، طوس را به مقصد بغداد ترک کرد. او در مدت پنج سالی که افتخار شاگردی شیخ را داشت، مورد توجه استاد قرار گرفت. پس از رحلت‏شیخ مفید، در سال 413 قمری، شیخ طوسی در محضر درس برجسته‏ترین شاگرد شیخ مفید، یعنی سید مرتضی که ریاست علمی و زعامت دینی شیعه به وی منتقل شده بود، حاضر گردید .وی از آن زمان تا سال 436 قمری یعنی حدود 23 سال، از دانش بیکران سید مرتضی، در علومی چون کلام، تفسیر، لغت و علوم ادبی، فقه، اصول فقه و... بهره برد. 
با توجه به نبوغ فکری و استعداد شگفت مرحوم شیخ طوسی و تلاش و کوشش فراوان، ایشان توانست مدارج علمی عصر خود را یکی پس از دیگری پشت سر نهاده و در دوران جوانی به درجه اجتهاد برسد. او در اندک زمان، به یکی از ارکان حوزه درسی شهر بغداد تبدیل شد و بعد از اساتید به‏نام خود، یعنی شیخ مفید و سیدمرتضی، یکه‏تاز میدان علم و عمل گردید. عظمت و مقام علمی کم‏نظیر شیخ طوسی باعث شد تا مدت طولانی، فقهای شیعه را تحت‏تأثیر دیدگاه‏های خود قرار دهد. آنان تا یکصد سال بعد از وفات شیخ، مقلّد ایشان بودند و بر اساس نظرات او فتوا می‏دادند.

هجرت به نجفدر نیمه اول قرن پنجم قمری، طغرل بیک سلجوقی که سنی متعصبی بود، تصمیم گرفت‏ بغداد را اشغال و خاندان آل بویه را منقرض سازد . طغرل بیک تا سال 449 چندین بار کتاب‏های شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند . این نابسامانی‏ها و آزار و اذیت‏شیعه باعث گردید که حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد از هم بپاشد و این مساله سبب هجرت شیخ به نجف اشرف گردید.
نجف در آن زمان محله بسیار کوچکی بود که عده‏ای از زوار حرم مطهر علوی در آن جا زندگی می‏کردند . ورود شیخ به نجف، زمینه ساز هجرت شاگردان وی و علمای اسلام به این شهر گردید. وی پایان عمر شریف خود در نجف، زندگی کرد و آثار علمی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت .

اساتید و شاگردان
اساتید شیخ طوسی بسیارند، و برخی تا سی و هفت نفر ذکر کرده‏اند که مهمترین اساتید ایشان عبارتند از: 
ابن الحاشر، ابن عبدون، ابن صلت اهوازی، ابن الغضائری، شیخ مفید، سید مرتضی، ابن صفار، ابوطالب بن غرور و قاضی ابوطیب حویری .
اما شاگردان این دانشمند بزرگ نیز زیاد می‏باشند، که برخی از آنها را ذکر می‏کنیم: 
شهید شیخ محمّد ابن فتال نیشابوری ، شیخ حسن بن حسین بن بابویه قمّی، شیخ حسین بن فتح واعظ جرجانی، شیخ حسن بن مظفّر حمدانی، شیخ حسن بن مهدی سلیقی، سید ناصر بن رضا حسینی، شیخ ابو فتح محمّد کراجکی، شیخ محمّد بن علی طبری، شیخ منصور بن حسن آبی، شیخ بو خیر برکة اسدی، شیخ سعدالدین ابن برّاج و... .

آثارآثار گرانبهای شیخ طوسی در همه علوم می‏باشد؛ حدیث، رجال، فقه، اصول، تفسیر و... ؛ که فقط به برخی از کتب ایشان اشاره‏ای خواهیم داشت:
- تهذیب الأحکام (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است.)؛ 
- الإستبصار فیما اختلف من الأخبار (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود.)؛ 
- کتاب الأمالی (که مطالب جلسات روایی اوست.)؛
- الأبواب؛ معروف به «رجال شیخ طوسی»؛‏
- الفهرست؛
- اختیار معرفة الرجال (که شیخ به حذف اشتباهات و اصلاح اصل کتاب «رجال کشی»‏ اقدام کرد.)؛
- التبیان فی تفسیر القرآن؛ 
- المسائل الدمشقیۀ فی تفسیر القرآن؛ 
- المسائل الرجبیه فی تفسیر آیة من القرآن؛
- النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی؛ 
- المبسوط فی الفقه؛
- الجمل و العقود فی العبادات؛
- الخلاف فی الأحکام (شیخ در این کتاب آراء علمای شیعه و مذاهب مختلف اهل سنت را در هر مسأله گردآوری کرده‌است.)؛ 
- الإیجاز فی الفرائض؛
- مناسک الحج فی مجرد العمل؛ 
- المسائل الحلبیۀ فی الفقه؛ 
- المسائل الجنبلائیۀ فی الفقه؛ 
- المسائل الحائریۀ فی الفقه؛ 
- مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة؛ 
- مسألۀ فی تحریم الفقّاع؛
- العدة فی الأصول؛ 
- مسألۀ فی العمل بخبر الواحد و بیان حجیة الأخبار؛
- تلخیص الشافعی فی الأمۀ؛ 
- تمهید الأصول؛ 
- الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد؛ 
- المفصح فی الإمامۀ؛ 
- ما یعلل و ما لایعلل؛ 
- الغیبة (با توجه به نزدیکی زمان تولد مرحوم شیخ طوسی به زمان غیبت صغرای حضرت ولی‏عصر(عج)، ایشان درباره شخصیت حضرت و شبهه‏های وارده، این کتاب را نگاشته است. این کتاب، یکی از محکم‏ترین و استدلالی‏ترین کتاب‏های شیعه درباره مسئله غیبت شمرده می‏شود.)؛
- مصباح المتهج‍ّد و سلاح المتعب‍ّد؛ 
- أنس الوحید؛ 
- هدایۀ المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات؛
- النهایۀ (رساله عملیه اوست.)؛ 
- عدۀ الأصول (در اصول فقه)؛ 
- تلخیص الشافی (مباحث مربوط به امامت؛ این کتاب در واقع گزیده کتاب «الشافی» تألیف سید مرتضی است.).

از نگاه بزرگان
علامه حلّی: 
«شیخ طوسی، پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه است. او در علوم حدیث، رجال، فقه، اصول و کلام صاحب‏نظر بود و تمام فضیلت‏ها به وی منسوب است».
علامه بحرالعلوم: 
«شیخ طوسی، برپا کننده پرچم‏های شریعت فقه و پیشوای شیعه بعد از ائمه معصومان و تکیه‏گاه شیعیان در تمام موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق دارد».
نجاشی:
«ابوجعفر طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، از شاگردان استاد ما مفید می باشد او تالیفاتی دارد یکی از آنها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار و... .».
خواجه نصیرالدین طوسی: 
«شب‏ها را بیدار می‏ماند و سرگرم مطالعه بود. کتاب‏های زیادی در کنار خود می‏گذاشت و هنگامی که از مطالعه یک نوع از آن خسته می‏شد، به مطالعه نوع دیگر می‏پرداخت. او ظرف آبی در کنار خود قرار می‏داد تا به وسیله آن خواب را از چشمان خود دور کند تا بیشتر مطالعه نماید. هنگام سحر که با مطالعه فراوان بعضی از مشکلات علمی را حل می‏کرد، می‏گفت: کجایند پادشاهان و فرزندان آنها، تا این لذت را ببینند."
امام خمینی: 
«شیخ طوسی در 52 سالگی نیز درس می‏رفته است، در صورتی که در سن بیست و سه سالگی برخی از کتابهای خود را نگاشته است، کتاب تهذیب الاحکام را گویا در همین سن نوشته، او در سن 52 سالگی در حوزه درس مرحوم سید مرتضی حاضر شده است که به آن مقام والا دست پیدا کرده است».
وفات
سرانجام شیخ الطائفه، در هفتاد و شش سالگی در شب 22 محرم سال 460 قمری در نجف اشرف از دنیا رفت. بدن پاک ایشان بنا به وصیت خودش در خانه مسکونی‏اش دفن شد و سپس آن مکان به مسجد تبدیل گشت که هم‏اینک در سمت‏ شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است .

منابع
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم؛ فقهاى نامدار شیعه، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
- خوانسارى، میر محمدباقر؛ روضات الجنات، ترجمه شیخ محمدباقر ساعدى، تهران: نشر اسلامیه.
- مدرس خیابانی تبریزی، محمدعلی؛ ریحانة الادب، تهران: انتشارات علمی.
- گلبرگ، شماره هفتاد و دوم.
- پاسدار اسلام، شماره یکم.
- یاس، شماره چهاردهم.